RECENSIE DE GEESTBEWAARDER

(van: Recensieweb.nl)

Slavenhandelaar wekt evenveel hoop op als haat

door Julia Krul, 7 september 2007

Tien jaar geleden liet Ton van der Lee, op dat moment filmmaker van beroep, alles achter en vertrok naar Afrika, waar hij sindsdien op verschillende plekken heeft gewoond. Over zijn wederwaardigheden publiceerde hij meerdere boeken. De geestbewaarder, die hij zelf als zijn eerste volwaardige roman beschouwt, gaat over het Nederlandse slavernijverleden en de zoektocht van een zwarte man naar zijn identiteit en de voorgeschiedenis van zijn familie. Net als in zijn (auto)biografische roman De dans van de geesten (2006) vertelt Van der Lee het verhaal in twee verhaallijnen. De ene gaat over Caspar Diedeloff, een achttiende-eeuwse Nederlandse jongeman die betrokken is bij de slavenhandel langs de Westkust van Afrika. In de andere staat Stanley Waterman centraal, een moderne, in Nederland opgegroeide Surinamer die pas op middelbare leeftijd zijn geboorteland leert kennen.

In Suriname ontvangt Stanley van zijn tante een vreemde en indrukwekkende opdracht: hij wordt de nieuwe geestbewaarder van de familie Waterman, degene die hun band met de geesten van de voorouders intact houdt. Dat vat hij op als een teken dat zijn langzaam tot sleur verworden leven toch nog een belangrijke bestemming heeft. Hij begint een zoektocht naar de herkomst van de slaven van wie hij afstamt. Die voert hem naar dezelfde regio waar Caspar Diedeloff meer dan twee eeuwen geleden zijn handelswaar kwam inkopen. Zonder het te weten volgt hij op die manier Caspars spoor van de Goudkust, het huidige Ghana, via de forten van de koloniale grootmachten naar Sierra Leone, destijds de door de Engelsen voor bevrijde slaven gestichte Province of Freedom.

Vanaf het begin is duidelijk dat Van der Lee het in zich heeft om een mooie, spannende, sfeervolle roman te schrijven. Hij beheerst zijn taal uitstekend: de zinnen lopen vloeiend en ongemerkt in elkaar over, nooit is een formulering onhandig of te wijdlopig en zijn beeldspraak is even subtiel als treffend. Zijn krachtige sfeerbeschrijvingen en situatieschetsen brengen ieder van de verschillende historische en moderne omgevingen moeiteloos tot leven. Ook raak je nooit de draad kwijt binnen de complexe vertelstructuur, die nog extra bemoeilijkt wordt door een serie flashbacks naar Caspars jeugd. Het is een genot om je zo soepel door de stijl van een roman te kunnen laten meeslepen.

    ‘Er hing een witte, vochtige nevel tussen de hoge bomen en het was doodstil. Af en toe hoorde hij de kreet van een vogel en ergens in de verte ruiste water. Er maakte zich een gestalte los uit het bos. Het was de priester, die hem onmiddellijk om het geld vroeg. Stanley betaalde, een klein bundeltje van groene honderd-dollar-biljetten, dat de man met een knikje in zijn lappa stak. Even moest Stanley aan Odeka denken, maar die gedachte had hij snel onderdrukt. Dit was the real thing, dat wist hij.’

Ook inhoudelijk zit De geestbewaarder goed in elkaar. Stanley is een eenzame, naïeve man die zich met hart en ziel in een queeste stort die gedoemd is te mislukken. Zijn verlangen om contact te maken met zijn voorouders en zijn leven nieuwe zin te geven maakt hem blind voor wat er omgaat in de personen om hem heen. Die kwetsbare menselijkheid maakt hem tot een uiterst sympathieke, zij het wat aandoenlijke hoofdpersoon. Caspar is aanvankelijk minder aantrekkelijk, niet omdat hij in slaven handelt, maar juist omdat Van der Lee daarvoor allerlei ongeloofwaardige excuses aandraagt – de arme jongen is er ook maar per ongeluk in gerold. Maar dit wordt enigszins vergoelijkt omdat zijn verhaal, dat veel wegheeft van een historische avonturenroman, duidelijk dient als een historische en persoonlijke achtergrond bij die van Stanley. Toch is het juist zijn opmerkelijk zachtaardige persoonlijkheid die voor een cruciale wending in het verhaal zorgt, waardoor uiteindelijk alles juist weer prachtig op zijn plaats valt.

    ‘Het meisje werd nog steeds vastgehouden en keek in verwarring toe. De soldaten lachten en stootten elkaar aan. Van Galen hief zijn sabel. Ik voelde in mijn gordel, maar ik had niets bij me, niet eens mijn knipmes, alleen mijn leren beurs met wat geld, die ik altijd bij me draag. Ik realiseerde me dat ik kansloos was. Al was Van Galen dronken, hij was een geoefend vechter en ik had niet eens een wapen.
    “Ik koop haar van je”, riep ik in een opwelling en ik gooide mijn beurs op de grond.
    “Voor de nacht.”
    De vaandrig keek heel even naar de beurs.
    Toen schudde hij zijn hoofd en deed een uitval in mijn richting.’

Het moment dat de waarde van De geestbewaarder als geheel bepaalt is dat waarop Stanley ontdekt hoe zijn voorouders slaven zijn geworden. Het mislukken van de Province of Freedom, de vrijstaat waar uiteindelijk iedereen toch weer als slaaf is weggevoerd, wordt vanuit drie verschillende, onverenigbare perspectieven belicht. Stanley moet voor zijn geloof in zijn voorouders een bittere prijs betalen omdat de Temnestam, waartoe zijn ‘voormoeder’ ooit behoorde, hem bepaald niet als een van de hunnen wenst te beschouwen. Niemand van hen weet echter dat het helemaal niet de wreedheid van de Engelsen was, maar de vriendelijke natuur van Caspar Diedeloff die uiteindelijk haar lot heeft bepaald. Het is dan ook dat gegeven, waarin enkel de lezer inzicht krijgt, waardoor uiteindelijk pas echt duidelijk wordt dat er niet één waarheid bestaat. Er vallen in deze geschiedenis geen goeien en slechterikken aan te wijzen, hoe graag iedereen dat ook zou willen. En zo gaat het niet alleen in een historische roman, zo gaat het in het echt. Het is een groot goed als een filmmaker of schrijver dat eindoordeel weet op te roepen.

Het auteursrecht berust bij de respectieve auteurs van de teksten op Recensieweb.